श्री भराडी देवी यात्रा, आंगणेवाडी.....
श्री भराडीदेवीचं मंदिर सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील एक जागृत देवस्थान म्हणून ओळखलं जातं. मालवणपासून अवघ्या १५ कि.मी. अंतरावर एका माळरानावर श्री भराडी देवीची यात्रा भरते. ही यात्रा दोन दिवस चालते.
कोकणात प्रामुख्याने मार्लेश्वर, कुणकेश्वर आणि आंगणेवाडी या तीन जत्रा अत्यंत लोकप्रिय आहेत. त्यातही गेल्या काही वर्षांत मुंबईतून आंगणेवाडीच्या जत्रेला जाणार्या चाकरमान्यांचं प्रमाण प्रचंड वाढलं आहे. पूर्वी जत्रेला येण्यासाठी एसटीच्या लाल डब्याशिवाय पर्याय नव्हता. आता कोकण रेल्वेबरोबरच खाजगी वाहनांचीही साथ मिळू लागल्याने दरवर्षी आंगणेवाडीची जत्रा गर्दीचे विक्रम मोडत आहे. आंगणेवाडी ही खरं तर सिंधुदुर्ग जिल्ह्यातील मसुरे या गावाची एक वाडी. म्हणजे एका अर्थाने ही एका वाडीची जत्रा म्हणायला हवी, मात्र गेल्या पाच-पंचवीस वर्षांत तिला स्वरूप आलं आहे ते महाराष्ट्रातील एखाद्या मोठ्या तीर्थक्षेत्रासारखं. अडलेले नडलेले गोरगरीब मोठ्या श्रद्धेने जसे या जत्रेला जातात, तसंच खिशात चार पैसे खुळखुळू लागलेले हवशे-नवशे आंगणेवाडीची जत्रा नेमकी आहे तरी काय या उत्सुकतेपोटीही जातात.
कोकणात जत्रांची कमतरता नाही. वर्षाच्या ठरावीक तिथीला प्रत्येक गावात जत्रा भरते. मात्र श्री भराडीदेवीच्या जत्रेची तारीख कुठल्या पंचागात अथवा कॅलेंडरमध्ये सापडणार नाही. कारण ती निश्चित नसते. देवीचा कौल मिळाल्यावरच तारीख ठरते. ही तारीख ठरवण्याची प्रथाही उत्सुकतेची आहे. दिवाळीत शेतीची कामं झाली की आंगणेवाडीतील देवीचे मानकरी एका डाळीवर (बांबूपासून बनवलेली चटई) बसतात. यालाच डाळप स्वारी म्हणतात आणि डुकराच्या शिकारीचा (पारध) दिवस ठरवतात. देवीला कौल लावला जातो. गावकरी जंगलात घुसतात आणि डुकराची शिकार वाजतगाजत घेऊनच परततात. त्यानंतर काही दिवसांनी जत्रेचा दिवस ठरवण्यासाठी पुन्हा डाळप स्वारी होते आणि कौल लावून जत्रेचा दिवस निश्चित होतो.
सर्वात महत्त्वाचं वैशिष्ट्य म्हणजे जत्रेची तारीख. जत्रेची तारीख इतरांना कळवणं हा आगळा अनुभव फक्त या यात्रेतच पहायला मिळतो. एसटीवर, रिक्षावर, सुमोवर, ग्रामपंचायतीच्या फळ्यावर जिथे जागा मिळेल तिथे तिथे… प्रत्येक ठिकाणी खडूचा रंग उठतो आणि उमटली जाते ती जत्रेची तारीख… जशी तारीख जवळ येते, तसा सुरू होतो तो खरा जल्लोष… आंगणेवाडीच्या यात्रेसाठी भव्य असा मंडप उभारण्यात येतो. केवळ ग्रामस्थांचीच नाही तर, प्रशासनाची, एसटी महामंडळाची, सार्वजनिक बांधकाम खात्याची सर्वांचीच प्रचंड घाईगर्दी सुरू असते. कामाला तास कमी पडत असतात. नियोजन आणि मनुष्यसाठा जबरदस्त असतो. पण जत्रेत कसलीच कमतरता राहू नये यासाठी अधिकार्यांच्या मनातला आईचा भक्त सारखा धडपडत असतो. कधी विचार केलाय की जत्रेसाठी तीन दिवस राबणार्या एसटी कर्मचार्यांना, बांधकाम खात्याच्या कर्मचार्यांना, पोलीस कर्मचार्यांना आणि यासारखे अनेकजण जे ड्युटीवर असतात त्यांना वाटत नसेल का, आपणही सुट्टी टाकून फॅमिलीसह जावं जत्रेला… पण नाही, इथेही जिंकतो त्या प्रत्येकाच्या मनातला भक्त. कारण जत्रेला येणार्या भक्ताची सेवा करणं हीच खरी आई भराडीची सेवा.
आंगणेवाडी ही मालवण तालुक्यातील मसूरे गावची एक छोटीशी वाडी. पण या वाडीतील भराडी देवीची वार्षिक जत्रा आता मुंबई-पुण्यातीलच नव्हे तर देश-विदेशातील मालवणी माणसासाठी न चुकवता येण्यासारखी स्थिती बनली आहे. आंगणेवाडी जत्रेच्या तारखेकडे मुंबईकर डोळे लावून बसलेले असतात. तारीख जाहीर झाली की सुट्टी टाकण्यापासून खाजगी गाडी ठरवण्यापर्यंत आणि रेल्वेच्या तिकीट रांगेत सकाळीच जाऊन उभं राहण्यापर्यंतची धावपळ केली जाते. इंडिकापासून लक्झरी बसपर्यंत संख्येनुसार भाविकांचा जथ्था मालवणच्या दिशेने रवाना होतो. भराडीच्या जत्रेत एकजीव होतात आणि पुन्हा आपल्या रहाटगाड्यात परततात. जत्रेची तारीख जाहीर झाली की सिंधुदुर्गातील बहुतांश रिक्षांवर मागे आंगणेवाडी जत्रा अमूक अमूक तारखेला असा फलक लावला जातो. एसटीमध्येही कुणीतरी खडूने जत्रेची तारीख लिहितो. भराडीची महती अशी गावा-गावात, वाडी-वाडीत सर्वदूर पसरते आणि मग चुकला माकला भाविकही शक्तिपीठाशी कनेक्ट होतो!
२०-२५ वर्षांपूर्वी ही जत्रा काही हजारांच्या घरात होती. आता मात्र ती लाखांची झाली आहे. गेल्यावर्षी १२ लाख भाविकांनी या जत्रेला हजेरी लावली अशी पोलिसांची आकडेवारी सांगते. पूर्वी मंदिरालगत परिसरातच दुकाने थाटली जायची, पण गेल्या काही वर्षात दुकानांची संख्या वाढली आणि परिसरही विस्तारत गेला. त्यामुळेच गर्दीही पांगली. असं असलं तरी कोकणातील या शक्तिपीठाशी असलेल्या कनेक्टिव्हिटीमध्ये काही खंड पडला आहे, नेटवर्क तुटलं आहे, असं घडलं आहे का? बिलकूल नाही. कारण मुंबई-पुण्याच्या चक्रात पिचलेल्या प्रत्येक कोकणी माणसाला जगण्याचं बळ देणारं हे आनंदाचं झाड आहे. कोकणी माणसावर मायेची आणि कृपेची सावली करून फेसबुक आणि ऑनलाइन चॅटिंगच्या युगात वावरणारी ही माणसं आईच्या ओढीने जेव्हा आंगणेवाडीत धाव घेतात, गर्दीत स्वतःला हरवून बसतात ती एका अफाट श्रद्धेपोटीच. ही गर्दी म्हणजे निस्सीम श्रद्धा असणार्यांचा जागरच होय.
(पारंपारीक रितीरिवाजाप्रमाणे देवीला कौल लावून देवीने दिलेल्या कौलानुसार 2 मार्च 2017 हि तारीख यात्रेसाठी निश्चित करण्यात आली आहे.)
